Турма, дзе сядзелі Бандэра і Дзяржынскі

Брэсцкая турма «Брыгіткі» першапачаткова была не турмой, а жаночым манастыром. Пабудавалі яго ў 1623 годзе ў сярэднявечным Берасці як манастыр манаскага ордэна брыгітак. Праз 200 гадоў расійскія ўлады вырашылі перанесці горад, а на яго месцы пабудаваць Брэсцкую крэпасць.

Каменны будынак манастыра ператварылі ў казармы. Падчас паўстання Кастуся Каліноўскага 1863-1864 гадоў былы кляштар перарабілі пад турму. У падзямелле будынка абсталявалі амаль 80 карцараў.

У «Брыгітках» тройчы сядзеў Фелікс Дзяржынскі — будучы стваральнік УНК. Калі Брэст перайшоў у склад Польшчы (1921-1939 гады), польскія ўлады таксама выкарыстоўвалі «Брыгіткі» як турму. Напрыклад, у 1939 годзе туды перавялі ўкраінскага нацыяналіста Сцяпана Бандэру, асуджанага да пажыццёвага зняволення за арганізацыю забойства міністра ўнутраных спраў Польшчы Браніслава Перацкага.

Праз два тыдні пасля пачатку Другой сусветнай вайны, 13 верасня, Сцяпан Бандэра выйшаў на волю. Адміністрацыя турмы збегла, камеры былі адчыненыя.

За савецкім часам тут размясцілася ўнутраная турма УНКУС. У «Брыгітках» утрымлівалі асабліва важных зняволеных — беларускіх, польскіх і ўкраінскіх нацыяналістаў. На 20 чэрвеня 1941 года ў турме было каля 680 зняволеных.

22 чэрвеня 1941 года нямецкія войскі ўвайшлі ў Брэсцкую крэпасць і захапілі турму. Пасля гэтага «Брыгіткі» не выкарыстоўваліся. У 1955 годзе савецкія ўлады ўзарвалі рэшткі турмы і былога манастыра.

Дарагая турма паводле французскага праекта, у якой сядзеў Казімір Свёнтак

Побач з Брэсцкім СІЗА месціцца былая следчая турма «Краснуха». Будаваць яе пачалі ў 1937 годзе паводле французскага праекта і адкрылі праз два гады, за пару месяцаў да пачатку Другой сусветнай вайны. Гэта быў пяціпавярховы комплекс, які складаецца з некалькіх сотняў камер, якія змяшчаюць 2 650 зняволеных.

«Краснухай» турму называлі праз колер абліцавальнай кафлі. Гэта быў адзін з самых дарагіх праектаў Польшчы на той час. Пры яе будаўніцтве ўжылі самыя перадавыя тэхналогіі: нары, якія апускаліся на ноч, ліфт для ўздыму пасцельнай бялізны і прадуктаў.

У падвале турмы расстрэльвалі зняволеных. Іх целы выносілі і складалі ў грузавік. Падлогу засыпалі рачным пяском, каб пазбегнуць плямаў крыві.

У верасні 1939 года Брэст перайшоў у склад БССР. У горад пачалі прыбываць чэкісты, пачаліся масавыя затрыманні. Арыштаваных змяшчалі ў «Краснуху». Там сядзеў у тым ліку прысуджаны да смяротнага пакарання за шпіянаж кардынал Казімір Свёнтак.

Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны турма была перапоўненая. Паводле часопіса НКУС, на 10 чэрвеня 1941 года ў турме пры наяўнасці 2680 месцаў утрымліваліся 3807 чалавек.

Пры наступе нямецкіх войскаў начальнік турмы збег, зняволеныя — таксама. Некаторыя з іх рабавалі крамы і віталі нямецкія войскі. У 1944 годзе турма перайшла ў ведамства НКУС, а ў 1956 годзе яе зачынілі.

Цяпер на месцы «Краснухі» знаходзіцца швейная фабрыка «Дынама». У 2019 годзе фабрыка шукала фінансаванне, каб зрабіць турыстычны маршрут па турме, але пакуль гэтую ідэю не ажыццявілі.

Турма ў Кобрыне, дзе сядзеў Напалеон Орда

Турму ў Кобрыне пабудавалі ў 1821 годзе. У ёй сядзеў мастак Напалеон Орда — як падазраваны ва ўдзеле ў паўстанні Кастуся Каліноўскага. За час зняволення ён стварыў некалькі замалёвак.

У 1930-х гадах турма выкарыстоўвалася польскімі ўладамі. Тут сядзелі члены Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, удзельнікі сялянскіх паўстанняў. У часы Другой сусветнай вайны немцы расстрэльвалі ў турме актывістаў і партызан.

Цяпер у будынку знаходзіцца пахавальнае бюро «Харон», а на сценах былой турмы вісіць мемарыяльная шыльда.

Віцебская турма, дзе сядзела Вера Харужая

Будынак на вуліцы Крылова, 7 у Віцебску пабудавалі ў 1803 годзе для патрэб народнай вучэльні. У розныя часы тут размяшчалася мужчынская гімназія, духоўная вучэльня, Пралетарскі універсітэт і Політэхнічны тэхнікум.

З жніўня 1941 па снежань 1943 года ў будынку размяшчалася нямецкая аператыўная каманда СД-9. На верхніх паверхах былі кабінеты, у падвалах — турэмныя камеры. За два гады праз турму прайшлі каля 10 тысяч чалавек.

«У 1940-х, калі тут знаходзілася турма СД, падвал быў глухім, без вокнаў, тэмпература ў ім не падымалася вышэй за нуль. З гэтага будынка зняволеных вывозілі на смерць — у пяты чыгуначны полк, канцлагер для ваеннапалонных і грамадзянскіх», — распавядала экскурсаводка Ксенія Дружкова.

У гэтай турме апошнія дні жыцця правяла падпольшчыца Вера Харужая. У 1959 годзе ў былой турме СД адкрылі музей і пачалі вадзіць экскурсіі. Зараз у будынку месціцца духоўная семінарыя.

Калонія ў Мінску, на месцы якой знаходзіцца ЖК «Каскад»

У 1950-х гадах у Мінску пабудавалі папраўчую калонію №1. Яна праіснавала да 2009 года. Тады ў калоніі адбыўся пажар, а ў 2011 годзе будынак цалкам дэмантавалі.

Пра перанос «адзінкі» ўлады задумаліся яшчэ ў 2006 годзе. Тады ўпершыню прагучала ідэя пра перанос калоніі ў Калядзічы. Але гэта аказалася занадта дорага. Вязняў вырашылі пераразмеркаваць па іншых калоніях.

Калонія на Кальварыйскай была вядомая, у першую чаргу, сваімі зняволенымі. У розныя гады тут сядзелі былы генеральны дырэктар МТЗ Міхаіл Лявонаў, былы маладафронтавец Аляксей Шыдлоўскі, дэпутаты Вярхоўнага Савета 13-га склікання Уладзімір Кудзінаў і Андрэй Клімаў.

Цяпер на месцы былой калоніі знаходзіцца жылы комплекс «Каскад». Першым дамам ужо больш за 10 гадоў.

Падобная гісторыя адбылася і з калоніяй на вуліцы Ангарскай у Мінску. Яе расфармавалі яшчэ ў 1987 годзе пасля таго, як там адбыўся самы сапраўдны бунт з падпаламі, нападамі, самаробнай зброяй і паходнямі на даху. Праз 32 гады там вырашылі пабудаваць новы жылы квартал.