Таемныя сустрэчы, шыфры і планаванне тэрактаў. Як аршанскіх школьнікаў хацелі асудзіць за антысавецкую агітацыю, але нешта пайшло не так

Тэкст падрыхтаваны па матэрыялах грамадскай ініцыятывы «Кабылякі».

Збіраліся купляць зброю і вербаваць новых членаў. «Тры плюс Ікс»

У студзені 1939 года НКУС адчыталася аб раскрыцці ў Оршы антысавецкай моладзевай арганізацыі «Тры плюс Ікс». Яе кіраўніком назвалі 20-гадовага ўкраінца, сына былога афіцэра царскай арміі Аляксандра Алейнікава.

НКУС сцвярджала, што ў «Тры плюс Ікс» была праграма і статут, а змагаліся яны супраць савецкай улады, збіраліся купляць зброю і вербаваць новых членаў «з маральна разбэшчанай часткі моладзі і дзяцей рэпрэсаваных».

Акрамя Аляксандра Алейнікава, у арганізацыі было яшчэ 14 чалавек, у тым ліку тры беларусы, тры габрэі і немка — узростам ад 16 да 19 гадоў. Па справе праходзіў яшчэ адзін Аляксандр Алейнікаў, старэйшы — яму на той момант было 43 гады (і, мяркуючы па ўсім, яго не затрымлівалі). Пра сваяцтва Алейнікавых у матэрыяле «Кабыляк» нічога не гаворыцца.

Для камунікацыі падлеткі выкарыстоўвалі шыфр, які прапанавала 16-гадовая габрэйка Хая-Сара Бекер. Усе арыштаваныя на допытах пацвердзілі свой удзел у арганізацыі.

Затрыманых удзельнікаў «Тры плюс Ікс» абвінавацілі ў антысавецкай агітацыі, барацьбе супраць працоўнага класа і падрыхтоўцы да «нелегальнага пераходу за мяжу». У жніўні 1939 года іх справу ў закрытым рэжыме разгледзеў Віцебскі абласны суд.

У абвінаваўчым заключэнні значылася, што «Тры плюс Ікс» з’явілася ў 1937 годзе «на аснове сістэматычных гутарак паміж удзельнікамі арганізацыі». Абвінавачаныя праводзілі нелегальныя сходы, выпрацавалі статут і праграму, а для канспірацыі распрацавалі шыфр.

У аснову абвінаваўчага заключэння леглі дакументы арганізацыі, пратаколы сходаў і паказанні абвінавачаных. І суд вырашыў, што такіх доказаў недастаткова.

«Начыталіся літаратуры і трапілі пад уплыў». Высновы следства не абгрунтаваныя

«Усебаковая глыбокая аб’ектыўная праверка высноў абвінавачвання аб самой сутнасці арганізацыі «Тры плюс Ікс» < ... > даюць суду падставы прызнаць, што высновы следства аб арганізацыі «Тры плюс Ікс» як аб антысавецкай падпольнай з задачамі барацьбы з савецкай уладай, здзяйснення тэрактаў, < ... > што арганізацыя ўзнікла на аснове агульнасці контррэвалюцыйных поглядаў удзельнікаў арганізацыі — з’яўляюцца неабгрунтаванымі, для гэтага ў справе няма ніякіх фактычных дадзеных і доказаў».

Суд палічыў, што падлеткі былі «ўцягнутыя» ў «Тры плюс Ікс» Аляксандрам Алейнікавым, «не ўсведамлялі сутнасці арганізацыі», не разбіраюцца ў праграмах і статутах. Падсудныя, як палічыў суд, трапілі ў рух, «начытаўшыся фантастычнай літаратуры і трапіўшы пад уплыў маральна разбэшчанага» Алейнікава.

Падлеткі збіраліся перайсці мяжу, але зрабіць гэта хацелі для таго, каб «рабаваць банкіраў, дзяліць нарабаванае з бедным насельніцтвам» і «вызваліць з фашысцкіх засценак Эрнста Тэльмана».

20-гадоваму Аляксандру Алейнікаву прысудзілі 5 гадоў лагераў за «контррэвалюцыйны сабатаж».

Семярых чалавек — Уладзіміра Страду, Ісаака Кузняцова, Хаю-Сару Бекер, Уладзіміра Закржэўскага, Нахіма Фукса, Марыю Везер і Аляксандра Заблоцкага — вызвалілі проста ў зале суда. Пра лёс 43-гадовага Аляксандра Алейнікава невядома.

Агенты і правакацыя НКУС

У жніўні Міністэрства юстыцыі пад грыфам «цалкам сакрэтна» пераслала першаму сакратару ЦК КП БССР Панцеляймону Панамарэнку справаздачу аб праведзенай працы. У ім паведамлялася, што следчы НКУС Юрый Механік прыпісаў да копіі праграмы «Тры плюс Ікс» слова «антысавецкай», якога не было ў арыгінале.

З той жа запіскі вынікала, што адзін з фігурантаў справы Кузняцоў паведаміў Аршанскаму НКУС аб арганізацыі «Тры плюс Ікс» і, застаючыся яе сябрам, выконваў заданні «па актывізацыі дзейнасці». З НКУС супрацоўнічала і дзяўчына, якая прыдумала шыфр для падлеткаў, 16-гадовая Хая-Сара Бекер.

Як пішуць «Кабылякі», чэкістаў, якія ладзілі правакацыі падлеткам, «сакрэтна» асудзілі. Іх лёс невядомы. Сяржант Юрый Механік пры гэтым перажыў вайну і ў 1943 годзе стаў падпалкоўнікам.

«Саюз прыгнечаных сялян» і лідар-сямікласнік

Праз некалькі месяцаў пасля затрымання ўдзельнікаў «Тры плюс Ікс», у траўні 1939-га, НКУС па Палескай вобласці адчыталася аб раскрыцці 22 удзельнікаў яшчэ адной моладзевай арганізацыі — «Саюза прыгнечаных сялян». Самым старэйшым фігурантам гэтай справы было па 18 гадоў, а кіраўніком назвалі вучня 7 класа Івана Фёдарава.

Падлеткі надрукавалі 140 улётак, іх канфіскавалі пры ператрусе. У Лоеўскай сярэдняй школе сілавікі знайшлі агіткі з «антысавецкай сімволікай і фашысцкімі свастыкамі». Калі грошы на ўлёткі скончыліся, падлеткі вырашылі абрабаваць сярэднюю школу і на атрыманыя грошы купіць усё неабходнае для друку.

Падлеткі з «Саюза прыгнечаных сялян» для канспірацыі разбіваліся на тэрытарыяльныя групы, адзін-два ўдзельнікі якіх падтрымлівалі сувязь з кіраўнікамі. Нелегальныя сходы праводзілі ў кватэрах удзельнікаў і ў лесе. «Чырвоны і белы колер павінен быў пазначаць сімвал аб’яднання чырвонай і белай арміі», — лічыла НКУС.

У арганізацыі былі тры асноўныя задачы, якія зводзіліся да зрынання савецкай улады. У выпадку нападу на СССР «капіталістычных краін», падлеткі хацелі дапамагчы ім «узняццем бунту ў тыле Чырвонай арміі».

Сілавікам удалося затрымаць двух чалавек — 17-гадовага Уладзіміра Якіменку, бацьку якога рэпрэсавалі ў 1938 годзе, і 16-гадовага Міхаіла Плюшча. Пра лёс астатніх удзельнікаў, як і пра вынікі гэтай справы, невядома.